کلیشه های تبعیض جنسیتی موجود در کتاب دری صنف یازدهم
الهام نجفی، مهرانه اسکندری، عصمت‌الله جعفری، مریم ملک‌زاده، سهیلا صبری و پریسا محمدی
در مقاله‌های قبلی، کلیشه های تبعیض جنسیتی در کتب دری از صنف اول تا دهم به‌صورت جامع مورد مداقه قرار گرفت. موجودیت کلیشه ها در محتوای کتاب های مذکور از نتایج اصلی آن کنکاش ها است. در این مقاله، کتاب دری صنف یازدهم مورد بررسی قرار میگیرد. این نبشته نیز مانند سایر مقاله‌ها دارای سه بخش است: نگاه کلی، تحلیل یافته ها و نتیجه گیری.
نگاه کلی
در مقاله‌های قبلی، نسخه‌ای از سلسله کتب دری مورد نقد قرار گرفت که در سال 1396 منتشر شده بود، اما دری صنف یازدهم در سال 1399 نشر شده است. از آن‌جایی‌که تیم تحقیق از اوایل سال 1397 کتب دری را بررسی می‌کنند و کارگزاران وزارت محترم معارف تقریباً از همان زمان به گزارش این تلاش ها دسترسی داشته‌اند، توقع می رفت دری صنف یازدهم (1399) با تفاوت های چشمگیری نسبت به ویرایش های قبلی همراه باشد، اما تنها تغییر چشمگیر ذکر نکردن اسامی تیم های پدیدآورنده می باشد. مؤلفان کتاب “گروه مؤلفان کتاب های درسی بخش دری نصاب تعلیمی” و ویراستاران “اعضای دیپارتمنت ویراستاری و ایدیت زبان دری” ذکر شده است. در این بخش، هیچ یادی از طراحان، مرورگران سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و … نشده است. دو سناریو متصور است: 1) این کتاب از زیر نظر این تیم ها رد نشده است!. 2) اسامی آن‌ها عمداً ذکر شده است. در هردو صورت، هم مسأله‌ی حق معنوی مطرح است و هم این نگرانی وجود دارد که پدیدآورندگان کتاب های جدید مانند ویرایش های قبلی مرد و فاقد حساسیت جنسیتی باشند. مشکل این‌جا است که پنهان کاری سبب می‌شود هویت حرفه ای آن‌ها مورد نقد قرار نگیرد.
به‌صورت کلی، از 180 نمونه، 10 اسم مؤنث است. از 19 تصویر، 4 نمونه مربوط به زنان است. در مجموع، 53 مورد شعر در این کتاب آورده شده است که در آن میان، 3 مورد از شاعران زن، 46 مورد از شاعران مرد و متباقی نامشخص است و بلاخره، در بخش کارهای خانگی، 28 نمونه شعری وجود دارد که یک نمونه از زنان است. در کتاب دری صنف 11، هشت شاعر معرفی شده است که یک تن آن‌ها زن است و به‌صورت کلی، از 22 شاعر، یک شاعر مؤنث دیده می شود. در منابع کتاب نیز به‌نظر می رسد عموماً از آثار نویسندگان مرد استفاده شده است.
نمودار ذیل تعداد موجودیت اسامی مذکر و مؤنث در کتاب دری صنف یازده را واضح می سازد.
نمودار زیر شعر و تصاویر را به تفکیک جنسیت نمایش می دهد.
تحلیل یافته ها
کتاب دری صنف یازدهم از نظر ظاهری تفاوت هایی با ویرایش های قبلی دارد، اما از نظر محتوا چندان متفاوت نمی نماید. چنانکه اطلاعات کمی به وضوح نشان میدهد، روحیه‌ی مسلط بر این کتاب مردانه است و این بینیش مردانه بیربط به جنس (Sex) پدیدآورندگان نیست. به صورت کلی، کلیشه های موجود در این کتاب در قالب پنج مقوله قابل بررسی است: رویکرد منفعلانه، حضور، روابط اجتماعی، عقلانیت و نابرابری.
در این کتاب چهار درس به معرفی نظری و تجربی ادبیات اختصاص یافته است: “زبان و ادبیات چیست؟”، “انجمن‌های ادبی افغانستان”، “ادبیات در قرون 11 و 12” و “نقش زنان در ادبیات معاصر دری”. در سه درس نخست، زنان کاملاً غایب‌اند و قابل درک نیز است. چه که زنان و تلاش های آن‌ها یا در جریان تاریخ نگاری مردانه به حاشیه رانده شده است و یا جامعه‌ی مردسالار فرصت شکوفایی و طرح ایده را از زنان ربوده است. در هردو حالت، رویکرد منفعالانه و توصیفی این سه درس بیان‌گر کلیشه‌ی رایج در سنت نگارش تاریخ و بازتاب واقعیت ها است. حداقل میشد در این درس ها درباره‌ی عوامل حضور کمرنگ زنان در ادبیات دری بحث کرد. در آن‌سو، درسی به نقش زنان در ادبیات معاصر دری می پردازد که در نوع خود قابل تأمل و نکته‌ی مثبت است. در این درس، به‌صورت اجمالی و با رویکرد توصیفی دست‌آوردهای ادبی زنان در محدودهی زمانی مذکور ارایه شده است. حتا در همین درس، تلاش نشده است تا چرایی ماهیت مردانه ادبیات دری مورد کنکاش قرار بگیرد.
مسأله‌ی حضور زنان و زنانگی در کتب دری از مقاله‌ی نخست تا کنون برجسته بوده است. در کتاب دری صنف یازدهم نیز زنان برون از کتاب و مردان در کتاب ترسیم شده است. از 180 اسم، فقط 10 مورد مؤنث است! از 19 تصویر، تنها چهار نمونه مربوط به زنان است! این وضعیت در مورد معرف شخصیت های تأثیرگزار نیز ادامه یافته است. حتا در مشاغل، فعالیت ها و فضای عمومی، حضور زنان قابل اغماض است. در درس پانزدهم (71) این کلیشه به حوزه‌ی علوم نیز بدون کدام نقدی کشانده می شود. این رویکرد مصداق بارز آن کلیشه‌ی رایج است که براساس آن، زنان پرده نشین و معذور از فعالیت های عرفاً مردانه پنداشته می شود. پرسشی که این‌جا مطرح می‌شود این است که اگر دانش آموزان ما زنان را در کتب درسی‌شان کاملاً غایب ببینند و یا هویت زنان در کتاب درسی مصداق کلیشه های رایج باشد، چگونه توقع تغییر جهان بینی و ترویج برابری جنسیتی را داشته باشیم؟!
در کتاب دری صنف یازدهم، درسی به روابط اجتماعی اختصاص یافته است (درس شانزدهم، ص 83). در این درس، برداشت متعارف از روابط اجتماعی با جزیات بیشتر مورد مداقه قرار می گیرد. چکیده‌ی این درس و سایر محتویات کتاب، برساخت تعریف کلیشه‌ای از روابط اجتماعی است. در واقع، گفتمان فرهنگی-اجتماعی مسلط رویکرد ایده آلیستی و اخلاقی نسبت به روابط اجتماعی دارد که دارای ابعاد مختلفی مانند “محبت ورزی”، “صداقت”، “خوش رفتاری” و “صبر و بردباری” است. در این میان، شاید دانش آموز بپرسد که اگر ایده آل روابط اجتماعی این است، تکلیف لت‌وکوب مادرم توسط پدرم، آزار و اذیت زنان و موردهای دیگری از پیامدهای مناسبات جنسیتی در کدام قسمت این ایدهآل دسته بندی می شود؟!
رویکرد کتاب دری صنف یازدهم به‌گونه‌ای است که کلیشه ی “عاقل مرد” را تقویت می کند. کلیشه مذکور بیان می دارد که مردان از نظر عقلی/ذهنی بر زنان برتری دارد. وقتی دانش آموز دروسی را بخواند که در آن حضور مسلط مردان در علوم، ادبیات، فضای عمومی، مشاغل، اختراعات و … تأیید، تقویت و بزرگ‌نمایی می‌شود، چگونه بر این باور شک کند که براساس آن، زنان ناقص‌العقل یا مردان عاقلتر از زنان توصیف می‌شود؟ یا چگونه بایستی جهان یا جامعه ای را تصور کند که در آن زنان مانند مردان در همه عرصه ها، “شانه به شانه” حضور داشته باشند؟
طبیعی پنداری نابرابری جنسیتی کلیشه ای است که در کتاب دری صنف یازدهم تقویت می‌شود. در واقع، شاید نابرابری مفهومی باشد که بتواند حضور نامتوازن زنان در کتاب های دری به ویژه کتاب دری صنف 11 را دربر بگیرد؛ نابرابری هایی که در بندهای پیشین به‌صورت تفصیلی بدان پرداخته شد. باید در نظرداشت که نفس نابرابری کلیشه نیست، توجیهاتی که آن نابرابری ها را مشروعیت می دهد، رویکرد کلیشه ای یک جامعه‌ی مردسالار را بازتاب می دهد.
نتیجه گیری
کتاب دری صنف یازدهم از نظر ظاهری و ساختاری با ویرایش های تفاوت نسبی دارد اما در محتوا، کلیشه های تبعیض جنسیتی موجود در نسخه های دیگر را به‌وضوح بازتاب می دهد. در این مقاله، آن کلیشه ها با جزیات بیشتر مورد بررسی قرار گرفت، طوری‌که برآیند آن تشخیص پنج مقوله از کلیشه ها است: رویکرد منفعلانه در قبال نابرابری های جنسیتی، حضور نامتوازن زنان و مردان، تقویت کلیشه “عاقل مرد”، طرح ایده آل سنتی از روابط اجتماعی و در نهایت نابرابری.
منبع
گروهی از مؤلفان (1399). کتاب دری صنف یازدهم. کابل: ریاست ارتباط و آگاهی عامه وزارت معارف.