چه باشد آنچه خانندش تساهل
در زمانی که خشونت و انتحار و انسان ستیزی، بر اساس باورهای خود بنیاد سازمان های ستیزه جو قد برافراشته، آدمی را ملزم به مقابله به آن می دارد و به خصوص با استفاده از تجارب دیگران و نگاهی واقع گرایانه به خود. پرسش این است که سایر ملل با چه ابزاری جلو خشونت و جنگ های مذهبی- سیاسی را گرفته اند؟ و دایره فرهنگ اسلامی ما تا چه اندازه به مخالفان خود عرصه جولان داده است.
اگر سیر سریعی به تاریخ جنگ ها در غرب داشته باشیم یکی ازعناصر محرک آن، مذهب و درگیری های مذهبی بود. زمانی که نخستین بار در زمان رومیان مسیحیت در اروپا قدعلم نمود مورد خشونت های شدید رومی ها قرار گرفت، مبلغ تساهل و تسامح بود. اما همین که قسطنطنیه مسیحیت را به عنوان دین رسمی خود پذیرفت آنان نیز مقابله بالمثل نموده و قربانیان دیروز به قساوت گران امروز مبدل شدند. هرچند دامنه این خشونت ها هیچ گاهی به حد خشونت وثنیان رومی نرسید.
این سیاست قساوت و خشونت علیه مخالفان در طول قرون وسطی ادامه یافت و تا آخرین لحظه اعمال شد. از جانب دیگر تجربه تاریخی ما نیز با چنین رویه ها بیگانه و نا آشنا نیست و بیش از هزار و چند صد سال نهله های فکری غالب و مغلوب علیه مخالفان درون دینی و بیرون دینی خود اعمال کرده اند. اما این خشونت ها و اعمال فشارها علیه مخالفان درون دینی و بیرون دینی تا چه حد درچارچوب دینی ما مشروعیت داشته است، یا به عبارت دیگر تسامح و تساهل چه جایگاهی در فرهنگ دینی ما دارد، جای بحث جداگانه می طلبد.
از سوی دیگر استفاده و کاربرد واژگان یک حوزه فرهنگی در حوزه فرهنگی دیگر، بدون لحاظ پیشنیه تاریخی، پیدایش و دگرگونی های دالی آن واژه ها سبب شده است که آن الفاظ و مفاهیم در نگاه تفکر جدید، معنای تازه ای یابند و پیوند و ارتباط آن ها با پیشینه تاریخی مربوطه شان، قطع گردد. یکی از مفاهیمی که در فرهنگ ما به چنین سرنوشت گرفتار شده است تساهل و تسامح است.[۱]
یکی از مباحثی که بعد از رنسانس در اروپا مورد توجه متفکران علوم انسانی قرار گرفت، تسامح بود و این از جمله مسائلی است که در روند تکامل سیاسی دولت ها پیش می آید و هر دولتی ناگزیر با تساهل و حدود و میزان آن مواجه می شود.[۲]
تسامح و مدارا یک امر انسانی- اسلامی نیز است که در عرصه های مختلف فکری، عملی، سیاسی و اجتماعی قابل طرح و اعمال است که مسأله باید از موضع قدرت اعمال شود. تسامح برخورد مناسب و توأم با سعه صدر و خویشتن داری نسبت به مخالفان سیاسی و فکری و التزام به آزادی بیان در فضای سیاسی جامعه است.
چون واقعیت حکم می کند که انسان ها متفاوت خلق شده اند و اندیشه ها، افکار، عقاید و حتی برداشت های مختلف دارند، حکمت اقتضا می کند که این تکثر بینش ها به رسمیت شناخته شوند و علایق و سلایق متفاوت مردم محترم شمرده شود. لازمه چنین امری، به رسمیت شناختن یکدیگر، آسانگیری، سعه صدر، تحمل عقاید مخالف و هزیستی مسالمت آمیز با یکدیگر در راستای تحقق و گسترش عدالت اجتماعی، آزادی، انسانیت، مدنیت و سیالیت روابط بشری است.[۳]
تعریف
معادل تسامح در زبان انلگیسی Toleranceو فعل آن Tolerate است که در فرهنگ آکسفورد، سه معنا برای آن ذکر شده است:
- اجازه دادن به وقوع یا ادامه چیزی که شخص آن را نمی پسندد و با آن موافق نیست،
- تحمل شخص یا چیزی، بدون شکایت و گلایه مندی؛
- طاقت و تحمل مصرف یک دارو و یا معالجه ی بدون صدمه
واژه ی Toleration، از ریشه لاتین tolero به معنای تحمل کردن، اجازه دادن، و ابقا کردن است که با مصدر tollo، به معنای تحمل کردن یا بردن و اجازه دادن، هم خانواده است. گوی کسی که تسامح می روزد، باری را تحمل یا حمل می کند.
فرهنگ معین، تسامح را به معنای آسان گرفتن، مدارا کردن، کوتاهی کردن، فروگذار کردن و آسان گرفتن، به نرمی فتار کردن و آسان گرفتن گرفته است.[۴]
برخی معتقدند که نزدیکترین معادل معنای tolerance حلم است، زیرا حلم، یعنی تحمل امور ناگوار [و مخالف میل وخواست] در عین قدرت و قوت.[۵]
در حالی که عموم متفکران مسلمان تساهل و تسامح را برابر نهاد واژه تلورانس آورده و آن را به سیاست تسامح دینی ترجمه کرده اند. با توجه به مبانی معرفتی و آثار ولوازمی که بر این مفهوم مترتب است، به نظر می رسد این معادل فاقد دقت کافی است.
زیرا کاربرد ماده «سمح» و «سهل» در زبان عربی فراوان بوده، وجه مشترک همه آنها سهولت و آسان گیری بر یکدیگر و نرمی، رأفت، گذشت و بخشش و سخاوت، راحتی، وسعت و… است. همچنین عرب به تاجیری که از روی خوش نفسی با مشتری کنار بیاید و بخشنده است می گوید: «هو من اهل سماحه». افزون بر این ریشه سمح برای در برگرفتن تفکر تاکتیکی و نرم در گذار از مرحله سخت، کوتاه آمدن در مقابل اشخاص بر پایه تهذیب نفس نیز به کار می رود. این در حالی است که واژه toleration و tolerance که در زبان فارسی به تسامح و تساهل ترجمه می شوند در وحله نخست به معنای تاب آوردن در برابر سختی است و در وهله بعد به معنای سیاست صبورانه حکومت در جایز شمردن آن دسته از اعتقادات دینی است که به طور رسمی جزو اعتقادات نظام حاکم نیستند.[۶]
در اصطلاح،«سیاستِ مدارای صبورانه در حضور چیزی که مکروه یا ناصواب می شماریم».[۷]
همچنین تساهل و تسامح به معنای عدم مداخله و ممانعت یا اجازه دادن از روی قصد و آگاهی، نسبت به اعمال و عقایدی است که مورد پذیرش و پسند شخص نباشد.[۸] تعریف شده است.
طبق این تعریف تسامح و تساهل باید سه عنصر را در خود جای دهد:
- وجود تنوع و اختلاف: باید تسامح و تساهل در میان افرادی باشد که با هم اختلاف دارند، مدارا و همزیستی مسالمت آمیزی که در میان جوامع یکرنگ و هم عقیده وجود دارد، از تعریف تساهل خارج است.
- ناخشنودی و نارضایتی: با این ویژگی، آن نشانه ی که از روی بی اعتنایی و بی تفاوتی باشد خارج از دایره تسامح است. تسامح را از بی اعتنایی باید متمایز کرد. آدمی که هیچ احساسی راجع به چیزی ندارد نسبت به آن چیز بی اعتناست و هیچ احساسی ندارد نمی توان گفت آن را مکروه یا نا صواب می شمارد. او به هیچ وجه نمی تواند مدعی تحمل کردن آن چیزی باشد که برایش ناگوار است.
- آگاهی و قصد: تساهل نباید از روی جهل و انگیزه صورت گیرد
- قدرت و توانایی بر مداخله: لذا مدارای عاجزانه و از روی ناچاری تساهل نیست
شروط دیگری نیز بیش از آن است که این مجال را یارای بیان آن ها نیست.
بر این اساس تسامح را می باید از آزادی یا حریت دقیقا متمایز کرد، چون این عبارت به وجود چیزی اشاره می کند که ناپسند یا شر است. ما چیزی را که از آن لذت می بریم تحمل نمی کنیم. تحمل کردن در وهله نخست مذموم دانستن است و سپس تحمل کردن یا به بیان ساده تر تحمل کرد چیزی خود به معنای مذموم شمردن آن چیز است.
تسامح به همان سان که از حریت متمایز است و از مساوات نیز کمتر است و با برادری نیز کاملا متفاوت است. به این دلایل تسامح از این که سیاستی آرمانی باشد بسیار دور است.[۹]
بدیل تسامح اغلب «تضییق» یا پیگرد گفته می شود. این تقسیم جفتی گمراه کننده است. تضییق به حسب تعریف همواره به معنای «ظلم» است. مذمومیت اخلاقی جزو معنای کلمه است. اما همیشه به این معنا نیست، مثلا ممانعت از فروش مواد مخدر نمی توان ظلم محسوب شود. اما بدیل دیگری نیز وجود دارد و آن کلمه «منع» است.
سیرتاریخی تسامح و تساهل در غرب
عده ای به این باور اند که اگر تاریخ را به اعتبار وجود تساهل و تسامح مطالعه کنیم، دو نمونه بیشتر نمی یابیم. یکی جامعه ای که در آن مردمان، با صرف نظر از اعتقادات شان، از حقوق قانونی برابر برخوردار اند. مقدمات تشکیل این جامعه دریونان و روم فراهم شده و در دوره جدید به عنوان جامعه متجدد تحقق یافته است. نوع دیگر اجتماعات طایفه ای و مدنی و قومی یا امت های است که نه فقط قوام آن ها به اعتقاد و امور قدسی است بلکه شرف و امتیاز مردمان در آن اجتماعات به عقایدشان بستگی دارد. [۱۰]
ولی مسأله ای اصلی تسامح در تاریخ غرب قرن ها مسأله تسامح دینی بود و این یکی از نتایجی است که غرب با آن مواجه شده است، چون دین غرب مسیحیت است.
آباء نخستین کلیسای مسیحی که خودشان بی رحمانه موردرپیگرد رومی ها واقع شده بودند به تسامح دینی در مقام اصلی عتقادی التفات داشتند، اما همین که قسطنطنیه مسیحیت را دین دولتی ساخت، وثنیان که زمانی از پیگرد کنندگان بودند به پیگرد شدگان تبدیل شدند. با این همه باید متذکر شد که سرکوب وثنیان به دست مسیحیان هرگز به آن قساوتی نرسید که سرکوب مسیحیان به دست رومیان اعمال شد.[۱۱]
در قرون وسطا نیز مسیحیان هیچ رقیبی را تحمل نمی کردند. مثلا اوگوستین خواهان مجازات بدنی تفرقه افگنان و بدعت گذاران بود و این رویه تقریبا در تمام قرون وسطا رایج بود. لوتر و کالون نیز اعتقادی به تساهل و تسامح نداشتند.
این سیاست سرکوب معتدل در سراسر اوایل قرون وسطی ادامه یافت. در اواخر قرون وسطی و دوره رنسانس و نهضت دین پیرایی و مقابله با نهضت دین پیرایی، تسامح واقعا در نزد مسیحیان اروپایی در اصل مردود بود. ص ۶۵
کلیسا های اصلی آیین پروتستان، چه لوتری و کالونی و چه انگلیسی، به طور بارز متسامح تر از کلیسای کاتولیک نبودند. آن سو نیز ابزار اصلی انتضباط دینی در کلیسای کاتولیک تفتیش عقاید بود که در مجاهداتش برای باز آوردن نفوس خطاکار به راه خدا از شکنجه و نیز مجازات مرگ آزادانه سود می جست.
در قرن هفدهم «طی جنگ های سی ساله مذهبی و درگیریهای تلخ و بی ثمر مذهبی، معلوم شد که تنش و نزاع مذهبی فایده ای برای دو طرف ندارد و همین امر موجب گرایش به تسامح طلبی شد»[۱۲] و اعتماد مسیحیان به سیاست قدیمی سرکوب به طور کلی رو به زوال گذاشت، گرچه هنوز نیز مورد عمل بود. وحدت جهان مسیحی به طور آشکار پایان یافته بود و اعاده آن متحمل نمی نمود. مذهب پروتستان در اشکال مختلفش تقریبا مانند مذهب کاتولیک به قدرتی بزرگ در جهان بدل شده بود. به علاوه اگرچه مذهب پروتستان در فرقه های اصلیش تسامح را موعظه نکرد، انجیلی را موعظه کرد که به طور انعطاف ناپذیری به طلب تسامح انجامید[۱۳].
توسل لاک به تسامح، در کتابش زیر عنوان «رساله در باره تساحل» منتشر شده در ۱۶۸۸، نخستین نمونه از چنین توسل نبود، بلکه نخستین استدلال نظام وار در طرفداری از آن بود. نخستین نکته ای که لاک مطرح می کند این است که سرکوب سیاست کارآمد و موثری نیست. از زور می توان برای واداشتن انسان به انجام دادن حرکات عبادی به شیوه خاص مسیحی استفاده اکرد، اما زور نمی تواند انسان را وادار کند که در خلوتگه ضمیرش ایمان یا اعتقادی را بپذیرد. آنچه زور می تواند انجام دهد واداشتن انسان به تظاهر به ایمان و صحیح الاعتقاد بودن است. و به گفته لاک چنین سیاستی نه فقط بی فایده است بلکه از جنبه اخلاقی نیز زیانبار است، چون به پرورش نفاق می انجامد.
اما دیری نپایید که در قرن هیجدهم مفهوم تساهل شکل دیگری گرفت و به سبب آن بی تفاوتی دینی رواج یافت. و به جای آن عقل گرایی تاحدی فضای اروپا را گرم کرد که «تمام اروپا را مطمئن ساخته بود که عقل و منطق می تواند تمام مسائل جهان را حل کند. و در این زمان اصول کهن یکی پس از دیگری از میان می رفت.[۱۴]
در قرن نوزدهم سیاست تسامح مذهبی، به گونه که که در منشور حقوق شهروندان آمریکای در سال ۱۷۷۶ ، اعلام شده بود در اغلب ممالک اروپایی رواج یافت؛ هر چند کلیسای کاتولیک روم نسبت به پیروی از این قانون غیر مذهبی ناراضی بود.
با پیدا شدن دولت های تمامیت خواه در قرن بیستم، مسأله تسامح جنبه تازه ای به خود گرفت. برای دولت های دموکراتیک و آزادی دوست تحمل بی تحملی مسأله حاد شد. دولت بریتانیا در سال ۱۹۳۶ استفاده از لباس های یک شکل سیاسی را به دلیل اعتشاشاتی که از ناحیه جنبش فاشیستی اوزوالد موزلی و طرفداران پیراهن سیاه آنا پدید آمد ممنوع ساخت؛ در ۱۹۶۵ نیز در دوره تصدی دولت کارگری ویلسون کوششی برای منع اعمال تبعیض نژادی صورت گرفت. پس از جنگ جهانی دوم آیالات متحده امریکا نیز با این مشکل مواجه شد که در خصوص کمونیست ها تا چه اندازه تسامح می تواند عاری از خطر باشد، وقتی که روسی بودن یا مامور کوبا بودن چند تن از کمونیست ها اثبات شد و وقتی که به نظر آمد همه کمونیست ها به اتحاد شوروی وفادارترند تا به ایالات متحده امریکا، وضع کمونیست ها در امریکای قرن بیستم شبیه وضع کاتولیک ها در انگلستان قرن هفدهم تلقی شد و بسیاری از امریکایی ها به یاد لاک افتادند که می گفت چنین اشخاصی حق تحمل شدن را به تاوان این عمل از دست می دهند.
برخی دیگر از امریکایی ها استدلال می کردند که سرکوب بی فایده است؛ ممنوعیت سازمان های علنی کمونیستی چندان کمکی به محافظت دولت از فعالیت های سری و شوم کمونیستی نخواهد کرد. و لذا کاستن از دامنه تسامح سیاسی هیچ خیری برای کسی نخواهد داشت، زیرا چنین کاری فقط شهید می آفریند بی آن که به نابودی جاسوسان بینجامد. بدین ترتیب، استدلال در موافقت و مخالفت با تسامح سیاسی در قرن بیستم را نمی توان چندان متفاوت با بحث در خصوص تسامح دینی گفت که متفکران نسل های پیش تر به عمل آوردند. [۱۵]
گونه های تساهل
گونه های مختلف تساهل عبارتند از:
تساهل به لحاظ موضوع
- تساهل فکری- عقیدتی که خود، دارای دو جنبه است؛ تساهل در مقام نظر و اندیشه که ناظر بر آزادی افراد در پذیرش هر نوع فکر و اندیشه مخالف است و تساهل عقیدتی در مقام بیان یا تبلیغ و اعمال اندیشه ها و آرا. بر این اساس صاحبان آرا و اندیشه های متفاوت آزاد اند، هر نوع رفتار و اندیشه ای را تبلیغ و اعمال نمایند و کسی حق محدود کردن و مداخله در کار آن ها را ندارد.
- تساهل هویتی که ناظر بر تساهل در ویژگی های غیر اختیاری، همچون جنس، نژاد ملیت، رنگ و فرهنگ صاحبان آنهاست و به نوعی منادی همزیستی مسالمت آمیز افراد انسانی است.
- تساهل رفتاری که به تساهل در رفتارهای فردی و اجتماعی در عرصه تعاملات اجتماعی و مناسبات گروهی اطلاق می شود.[۱۶]
تساهل به لحاظ عملکرد
به لحاظ عملکرد عامل تساهل، آن را به تساهل منفی (سلبی) و تساهل مثبت (ایجابی) تقسیم شده است. تساهل منفی عبارت از عدم دخالت در افکار، عقاید، شیوه زندگی، علایق فرهنگی و آیین عبادت مردم.
مفهوم تساهل مثبت حمایت و پشتی بانی از حقوق و آزادی های مردم برای دستیابی به اهداف زندگی و برخوردار شدن آنان، به ویژه اقلیت ها، از فرصت های برابر در جامعه است
تساهل مثبت یا ایجابی مرحله ای فراتر از تساهل منفی است. در حقیقت تساهل مثبت معنای تکامل یافته تساهل است. در تساهل مثبت عامل تساهل نه تنها اصل تفاوت ها را می پذیرد بلکه آن را امری طبیعی دانسته برای رشد آن ها می کوشد و هر نوع اندیشه، عمل و روشی را که سبب مهار و کاستن این تفاوت ها شود نا درست می شمارد.[۱۸]
تساهل و تسامح به لحاظ قلمرو
تسامح به لحاظ قلمرو به اخلاقی، دینی و سیاسی تقسیم می شود.
تساهل اخلاقی در حوزه اندیشه های سیاسی به دو معنا به کار می رود. از یک سو به منزله صفتی اخلاقی، به معنای آسان گرفتن، مدارا کردن، جوانمردی، بلند نظری، آزادگی و… به کار رفته و از سوی دیگر به عدم دخالت و جلوگیری از باورها و رفتارهای اخلاقی افراد و گروه های مختلف و محترم دانستن این باورها و رفتارهای اطلاق می شود که خواه نا خواه، به نسبیت اخلاقی می انجامد. [۱۹]
تساهل سیاسی در اصل به روش و منش دولت و حکومت باز می گردد و بیانگر مدارای حکومت نسبت به گروه ها و افراد مخالف است؛ و در معنای وسیع تر تساهل سیاسی شامل رفتار گروه های سیاسی متفاوت و مخالف نیز می شود. معمولا آزادی بیان و مطبوعات وجود احزاب سیاسی و گروه های سیاسی و مولفه نقد و انتقاد به منزله نشانه های تسامح و تساهل سیاسی نام برده می شود.
حوزه های اعمال تساهل
تساهل و مدارا اساس در مرحله اول یک امر انسانی است که در عرصه های مختلفی همچون عرصه های فکری، عملی، سیاسی، اجتماعی و رفتاری، قابل طرح است. اما از آنا که تساهل و مدارا بیشتر در روابط حکومت و مردم تبلور عینی می یابد و از طرف دیگر تساهل رابطه ای است که از موضع قدرت اعمال می شود، مهمترین عامل تساهل از حیث قدرت همان حکومت است که به تبع آن تعیین کننده حوزه و میزان اعمال تساهل نیز است.[۲۰]
بر این اساس می توان حزوه های اعمال تساهل و تسامح را به سه حوزه حقوق الهی، حقوق اجتماعی و حقوق فردی تقسیم کرد.
تسامح و تساهل در حقوق اجتماعی
تسامح و تساهل به معنای نفی خشونت نهادی می تواند راهی برای مقاومت در برابر بی عدالتی، ظلم و ستم باشد. برای این که موثر واقع شود، باید در ساختارهای سیاسی و اجتماعی جامعه رسوخ کرده، به مثابه استراتیژی و راهکار حکومت و دولت برای تحقق عدالت اجتماعی و صلح پدیدار گردد.
- مدارا در حقوق شخصی
مدارا در حقوق شخصی به نحوه تعامل و چگونگی رفتار حکومت با پدیده ها مربوط می گردد؛ اموری مانند مشارکت سیاسی افراد و گروه ها در قدرت، نحوه رفتار با اقلیت های دینی و گروه های سیاسی مخالف حکومت و همچنین فعالیت سیاسی افراد را نیز شامل می شود.
آزادی های فردی انواع مختلفی را شامل می شود که مهمترین آن ها آزادی عقیده و آزادی بیان است .
ب) آزادی بیان
شاه بیت آزادی در جامعه آزادی بیان است که امروز در شکل های مختلفی همچون آزادی قلم، مطبوعات و رسانه ها تجلی کرده است.
شرایط امکان تسامح و تساهل
الف» به باور برخی اندیشمندان تساهل و تسامح در جای مورد و معنا پیدا می کند که حقوق بشر را دریافته و پذیرفته باشند تساهل و تسامح متعلق به جامعه ای است که مردم آن کم و بیش اعتقادات دینی شا شبه دینی دارند، اما دین اصل اساسی و بنیان گذار آن جامعه نیست.
ج: تساهل و تسامح در جامعه ای مورد دارد که مردم به گروه های صاحب اعتقاد متنوع و گوناگون که در عرض هم قرار دارند تقسیم شده باشند و تمام این فِرَق بپذیرند که اعتقادات خود را در کار دنیا و نظم حکومت داخلت ندهند.
تساهل و تسامح در جای مصداق پیدا می کند که رای و عقیده مخالفی اظهار شود و مخالفان با این که قدرت مقابله با آن رای را دارند از اظهار آن جلوگیری نکنند، و گرنه، آنکه به هیچ چیز اعتقاد ندارد وهمه اعتقادها در نظرش یکسان است یا از قدرت مقابله و منع برخوردار نیست، چرا و چگونه سخت گیری کند؟ به این جهت خطاب کسانی که تساهل و تسامح را توصیه می کنند همواره به معتقدان و صاحبان قدرت است. علاوه بر این، در جای رای مخالف اظهار می شود که از اظهار آرا و عقاید مخالفان جلوگیری می کنند که مردم از حیث اعتقادات با هم اختلاف داشته باشند. ولی چگونه ممکن است که کسانی که فی المثل به دینی اعتقاد دارند، در برابر ترویج اعتقاد مغایر و مخاف اعتقاد خود، مدارا کنند.
دین دارانی که وسعت نظر و سعه صدر دارند اهمیتی نمی دهند که کی مومن و کی کافر است، بلکه آنچه گفتم صرف یک امر اخلاقی نیست بلکه وضعیت ثابت رفتار اجتماعی و عمومی است.
نتیجه
نتیجه بحث این که بنای خلقت بشر بر تفاوت ها و تنوع نهاده شده است. در گذشته بشر در اغلب موارد کوشیده است باور های خود را با زور تحمیل کند و در برخی موارد دست به نسل کشی ها و کوچ دادن های اجباری و ممنوعیت مطلق همراه بوده است. اما در اغلب موارد چنین تجربه ناکام شده و منجر به ریا و پنهانکاری های مخربانه تر شده است. از جانب دیگر در غرب اصحاب کلیسا یکی از موانع جدی رشد علم بوده اند که باعث بی اعتمادی انسان ها به باور و اعتقاد غالب کلیساها شد.
تساهل و تسامح هیچ گاهی به این معنا نیست که ما حقانیت دیگران را به رسمیت بشناسیم و یا از ترویچ دادن باور خود دست بکشیم بلکه به این معناست که قبولاندن اندیشه و باور به هیچ عنوان نباید با جبر و اکراه باشد، بلکه توأم با نرمش و مدارا باشد تا مردم با طیب خاطر آن را بپذیرند. اینجاست که در به روی گفتگو باز می شود و گفتگوی منطقی و تبادل نظر جای خشونت و منع و جلوگیری را می گیرد. اینک یکی از ابزارهای مهم برای تحقق همزیستی مسالمت آمیز، گفتگوی منطقی و تبادل نظر در زمینه افکار و عقاید است.
و دیگر این که تسامح از ما نمی خواهد هرآنچه را تحمل کنیم و در برابر هتک حقوق و حرمت اشخاص مجاز شمرده نمی شود. و نمی توان آنقدر متسامح بود که هرچه برای ویران کردن تسامح به پا خواسته است را پذیرفت تا بی تسامحی بر تسامح غلبت کند و نابودش کند و منجر به خشونت و خروج از دایره عقلانیت و اخلاق گردد. هرچند عده ای به این باور اند که حتی المقدور در برابر چنین گروه ها نیز با تسامح برخورد صورت گیرد.
و تسامح مربوط به کسانی می شود که دارای اندیشه و فکر یا دین و مذهب و آیین خاص هستند که در تقابل با همدیگر قرار می گیرند.
پس در کشورهای گروه های دینی، زبانی و نژادی مختلف زندگی می کنند راهی جز عبور از خشونت و رفتن به سوی تسامح و تساهل نیست. چون اگر بنا بر استفاده از قوه قهریه و خشونت باشد، زیان های به بار خواهد آورد که به هیچ قیمتی جبران نشود.
[۱] . فرزانه، همان ص ۱۵۵
[۲] . فرزانه، حسین، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره ۶۳ ص ۱۵۵
[۳] .فرزانه، همان ص ۱۵۵
[۴] . معین، محمد
[۵] . اسلامی، محمد تقی، « تساهل و تسامح» مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی ، چاپ اول پاییز ۱۳۸۱ ص ۶
[۶] . فرزانه پور، حسین و بخشایی زاده، «تساهل و مدارا در قرآن» محمد فصلنامه پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال ۷، تابستان ۱۳۹۰ شماره ۲۵ صفحه ص ۶۰-۶۱
[۷] . کرنستن، موریس، «تسامح و تساهل» ترجمه محمد سعیدحنایی کاشانی، نامه فرهنگ، شماره ۲۸ص ۶۳
[۸] . اسلامی، همان ص ۶
[۹] . کرنستن، همان ص ۶۳
[۱۰] . داوری، رضا «تسامح و تساهل» نامه فرهنگ، شماره ۱۸ ص ۲۰
[۱۲] . شیخ اسلامی، همان ص ۱۰
[۱۳] . کرنستن، همان ص ۶۵.
[۱۴] . دورانت، ویل، «تاریخ فلسفه» جلد دوم، ترجمه عباس زریاب خوئی، چاپ ششم،۱۳۵۳ ص ۳۵۹
[۱۵]. کرنستن، همان ص ۶۵-۶۸
[۱۶] .میری، سید احمد، وجوه گوناگون تساهل سیاسی: تسامح آری یا نه، دفتر ۱، گرد آوری: فرهنگی اندیشه معاصر، نشر خرم، ۱۳۷۷ص ۶۶
[۱۷] . محمودی، سیدعلی،عدالت و آزادی، تهران: نشرموسسه فرهنگی اندیشه معاصر، ۱۳۷۶ ص ۱۴۲
[۱۸] . فرزانه، تساهل و مدارا در قرآن ص ۱۶۳
[۱۹] . فرزانه، همان ص ۱۶۴
[۲۰] .فتحعلی، محمود، تساهل و تسامح اخلاقی، دینی، سیاسی، انتشارات طه، ۱۳۷۷ص ۴۵