طرح‌واره‌ای برای آسیب‌شناسی و بازنویسی مضمون ثقافت اسلامی

عبدالکبیر صالحی

مقدمه

ثقافت اسلامی یکی از مضامین ثابت و دانشگاه‌شمول نظام آموزش عالی افغانستان است که طبق لوایح و مقررات مرتبط، بایستی در تمام دانشکده‌ها تدریس شود. صاحب‌نظران و دین‌شناسان هرازچندگاهی درباره‌ی کاستی‌های ساختاری و ناراستی‌های محتوایی این مضمون زمزمه‌هایی سر می‌دهند و آن را مضمونی به‌شدت ‌آسیب‌زده و آسیب‌زا توصیف می‌کنند.

از آن‌جایی‌که وزارت تحصیلات عالی درس‌نامه‌ای واحد و یک‌سان برای این مضمون تعیین و تدوین کرده است، استادان ثقافت عمدتاً در گزینش، آرایش و چینش مطالب آن دست باز دارند و هرکدام طبق علایق، سلایق و پیش‌انگاره‌های مذهبی، کلامی و ایدئولوژیکی خود، درس‌نامه‌ای تهیه و تدارک می‌بینند و قرائت مطلوب خود از دین را به‌عنوان آیینه‌ی تمام‌نمای حقایق وحیانی و معارف قرآنی به‌خورد دانشجویان می‌دهند.

با توجه به نکته‌ی پیش‌گفته، درس‌نامه و محتوای مضمون ثقافت از یک دانشگاه تا دانشگاهی دیگر و از یک ولایت تا ولایتی دیگر بسی تفاوت دارد. به‌باور منتقدان، نقطه‌ی مشترک تمام درس‌نامه‌های این مضمون این است که همه از آفات و آسیب‌های هم‌سان، هم‌گون و مشابه رنج می‌برند.

آسیب‌هایی که از منظر منتقدان دامن‌گیر مضمون ثقافت است، در چند محور زیر دسته‌بندی می‌شوند و عبارت‌اند از:

1. عدم انطباق با سپهر معرفتی جهان مدرن؛

2. تقویت جزم‌باوری، نارواداری و افراطی‌گری؛

3. تحکیم نقل‌گرایی و خردگریزی؛

4. نوگریزی و اهتمام به مسایل تکراری؛

5. بی‌توجهی به مسایل کاربردی؛

6. ناروش‌مندی و ضعف ساختاری.

نکته‌ی درخور توجه این است که هیچ‌یک از آسیب‌های پیش‌گفته از رهگذر پژوهش‌های روش‌مند و میتودیک و ارزش‌یابی‌های موثق و علمی شناسایی نشده‌اند و عمدتاً بر گمانه‌زنی‌ها و و پیش‌داوری‌های منتقدان مبتنی می‌باشند. نگارنده در باب این‌که «ثقافت اسلامی مضمونی است آسیب‌زده و آسیب‌زا»، با منقدان هم‌نظر و هم‌باور است، اما درباره‌ی حوزه‌ها، گستره‌ها و میزان آسیب‌زدگی و آسیب‌زایی آن متیقن نیست و باور دارد که هرگونه ادعا مبنی بر نفی و اثبات این موضوع باید متکی به پژوهش علمی و میدانی باشد. اگر به زبان تمثیل سخن بگوییم، نگارنده به بیماربودن مضمون ثقافت اذعان دارد، اما معتقد است که شناخت ماهیت، دامنه و گستره‌ی این بیماری نیازمند بررسی، بازشناسی و تشخیص روش‌مند کارشناسان و متخصصان فن است.

واقعیت این است که تا کنون کسی زحمت بررسی و ارزش‌یابی کارنامه‌ی مضمون ثقافت را بر خود هموار نکرده و کاستی‌ها و آفات آن را بر آفتاب نیفکنده است. به همین دلیل است که ما درباره‌ی نقاط ضعف و قوت این مضمون کم‌تر می‌دانیم و موضع‌گیری‌های موافقانه یا مخالفانه‌ی ما نسبت به آن بیش از آن‌که مستند و مبتنی بر منابع پژوهشی مستقل باشد، از بستر احساسات و عواطف‌مان سربرمی‌آورد.

آسیب‌شناسی مضمون ثقافت اسلامی

فقدان پژوهش‌های علمی و روش‌مند درباره‌ی تاثیرات و تبعات منفی مضمون ثقافت اسلامی، ضرورت و اهمیت بررسی و آسیب‌شناسی این مضمون را دوچندان می‌کند. اگر سخن برخی از منقدان بهره‌ای از حقیقت داشته باشد و این مضمون واقعاً زمینه‌ی رشد افراط‌گرایی در مجامع دانشگاهی کشور را فراهم کند، باید نهاد ریاست جمهوری به‌عنوان عالی‌ترین مرجع مسوول در کشور، موضوع را جدی بگیرد و از طریق نهادهای ذیصلاح، تدابیری پیش‌گیرانه اتخاذ کند، در غیر آن امنیت ملی‌مان بیش از پیش به مخاطره می‌افتد.

البته گفتن ندارد که پیش از اتخاذ هر تدبیری در این زمینه، باید پژوهش‌های علمی و میدانی در باب اثربخشی مضمون ثقافت اسلامی انجام شود تا فارغ از ارزش‌داوری‌های احساساتی، نقاط قوت و ضعف آن برای متولیان امور عیان و نمایان شود.

انجام این پژوهش‌ها مستلزم اقدامات و فعالیت‌های مختلفی است. بنابراین، به‌منظور تسهیل و مدیریت بهینه‌ی این فرایند، پیشنهاد می‌شود که در گام نخست شورای عالی سیاست‌گذاری ثقافت اسلامی بر بنیاد فرمان رییس جمهور و با عضویت دایمی اشخاص ذیل ایجاد شود:

اعضای شورای سیاست‌گذاری ثقافت اسلامی:

• وزیر تحصیلات عالی (رییس شورا)؛

• وزیر حج و اوقاف؛

• رییس شورای علمای افغانستان؛

• مشاور رییس جمهور در امور فرهنگی و دینی؛

• رییس کمیسون فرهنگی و دینی شورای ملی؛

• رییس اکادمی علوم افغانستان؛

• رییس دانشگاه کابل؛

• رییس اتحادیه‌ی موسسات خصوصی تحصیلات عالی.

شورای مذکور باید پس از بررسی و بازنگری ماموریت و وظایف وزارت تحصیلات عالی در زمینه‌ی ثقافت اسلامی، کمیسیونی تخصصی را برای تحلیل استراتژیک وضعیت فعلی این مضمون تشکیل دهد. تحلیل وضعیت موجود مضمون ثقافت اسلامی مستلزم سروی‌ها، بررسی‌ها و ارزیابی‌هایی گسترده و عمیقی است. کمیسیون‌ مذکور باید از روش‌های مختلفی هم‌چون تهیه و توزیع پرسش‌نامه در میان محصلان و استادان، انجام مصاحبه با کارشناسان، برگزاری مباحثه‌های گروهی، خوانش گزارش‌های قبلی، انجام مطالعات تطبیقی و … استفاده کند تا بتواند تبیین بهتری از وضعیت فعلی به‌دست دهد و فهرستی متقن و مبرهن از آسیب‌های عینی و واقعی این مضمون فراهم کند.

بازنویسی مضمون ثقافت اسلامی

پس از آن‌که آسیب‌های مضمون ثقافت اسلامی مشخص شد و به‌سمع و نظر شورای سیاست‌گذاری رسید، نوبت به‌آسیب‌زدایی و بازنویسی آن می‌رسد. شورا پس از بررسی و سنجش آسیب‌های شناسایی‌شده، کمیسیون را به بازنگری و بازنگاریِ مضمون ثقافت اسلامی مامور می‌کند. نگارنده برای تسهیل بهینه‌ی فرایند بازنگری و بازنگاری، انجام اقدامات و اتخاذ تدابیر ذیل را توصیه و سفارش می‌کند:

1. هدف‌مندسازی مضمون ثقافت اسلامی: بازنگری و اصلاح ساختار دروس ثقافت بدون هدف‌مندسازی این دروس امکان‌پذیر نیست. در واقع، مهم‌ترین گامی که باید در فرایند بازنگری و بازنگاری دروس ثقافت برداشته شود، شناسایی و تدوین اهدافی است که این دروس در پی تحقق آن است. تعیین اهداف به متولیان و برنامه‌ریزان دانشگاه‌های کشور می‌کند تا ساختار و محتوای مضمون ثقافت را واقع‌بینانه طراحی کنند. جامعه‌ی ما درحال حاضر از نابسامانی‌های مختلفی چون حملات انتحاری، عملیات انفجاری، تندروی و افراطی‌گری، فساد اداری، غصب ثروت عمومی و مافیاگری، کشت و تولید مواد مخدر، قانون‌گریزی، تبعیض نژادی، قوم‌محوری، نارواداری، فرقه‌گرایی، کودک‌آزاری، خشونت علیه زنان و… رنج می‌برد.

وجود این آشفتگی‌ها و نابسامانی‌ها در کشور اقتضا می‌کند که برنامه‌ریزان و تدوین‌کنندگان مضمون ثقافت، رسالت و اهداف این مضمون را به‌گونه‌ای تعریف کنند که تحکیم عدالت، تعمیم عافیت و تقلیل مرارت در کانون توجه ثقافت‌آموزان قرار گیرد و رهانیدن جامعه از چنگال هیولای بی‌عدالتی و افراطی‌گری و خشونت‌ورزی و فسادانگیزی به هم و غم اصلی دین‌داران بدل شود.

امروزه دین به‌شدت مورد کژخوانی قرار می‌گیرد و با استناد و تمسک به آموزهای آن، مجوز خون‌ریزی و خشونت‌ورزی و زن‌ستیزی و بی‌عدالتی و تبعیض صادر می‌شود. انتظار می‌رود که متولیان امر از رهگذر بازنگاری مضمون ثقافت اسلامی، مبانی تئوریک اخلاق‌مداری، انسان‌باوری، عدالت‌جویی، معنویت‌پویی، مهرورزی، خشونت‌پرهیزی، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و پیشرفت‌گرایی را در پرتو قرائتی انسانی از دین نهادینه سازند و بدین‌گونه، روح آزرده و تلخی‌چشیده‌ی انسانیت را با چهره‌ی متبسم اسلامیت بنوازند.

2. طراحی متون درسی روش‌مند و کارآمد: درس‌نامه‌ها یا متون درسی در فرایند یاددهی-یادگیری از اهمیت والایی برخوردار اند. موفقیت فرایند آموزش به‌پیمانه‌ی فراوانی بر کیفیت متون درسی استوار است. برای این‌که متون درسی بتوانند در این فرایند نقشی مفید و موثر ایفا کنند، بایستی از دو مولفه‌ی روش‌مندی و کارآمدی برخوردار باشند. منظور از روش‌مندی، کیفیت ظاهری و ساختاری درس‌نامه‌ها و متون درسی است. یک متن درسی وقتی روش‌مند قلم‌داد می‌شود که براساس معیارها و شاخصه‌های زیر طراحی و تدوین شود:

   • ساده‌نگاری و عاری‌بودن از ابهام، ایهام و پیچیدگی؛

   • عدم استفاده از واژه‌های غریب، نامانوس، مغلق، کهن و ترکیبات ناموزون؛

   • نثر روان و جذاب و به‌دور از تصنع و تکلف، عبارات مختصر، خوش‌ترکیب و خوش‌آهنگ؛

   • توضیح فنی و علمی اصطلاحات کلیدی به زبان ساده و گویا؛

   • جذابیت و چشم‌نوازی گرافیک؛

   • رعایت نکات دستوری و علایم نگارشی و ویراستاری فنی و ادبی.

اما منظور از کارآمدی متون درسی، کیفیت محتوایی آن‌ها است. برای این‌که درس‌نامه‌های ثقافت اسلامی کارآمد و اثربخش قلم‌داد شود، بایستی بر بنیاد معیارها و شاخصه‌های زیر طراحی و تدوین شود:

• بازتاب‌دهنده‌ی تازه‌ترین و آخرین یافته‌های علمی موضوع خود باشد؛

• با متون درسی مرتبط در صنوف بالاتر، پیوندی عمودی داشته باشد، یعنی در طرح مباحث و مطالب، انسجام طولی و روند منطقی و تدریجی «گذار از آسان به‌سخت» و «حرکت از ساده به‌مشکل» را رعایت کند؛

• معطوف به مساله باشد و مسایل و مشاکل عینی و واقعی جامعه و آموزش‌گیرندگان را در کانون اهتمام خویش قرار دهد؛

• قواعد صحت و وثاقت علمی مطالب در آن رعایت شده باشد؛

• آدرس آیات، روایات و سایر شواهد علمی-دینی در آن ذکر شده باشد.

• افزون بر رعایت نکات فوق، درس‌نامه‌های مضمون ثقافت اسلامی باید متناسب به ساعات درسی، بخش‌بندی موضوعی و کمی شوند و هر درس از بخش‌های ذیل تشکیل شود:

• مدت‌زمان درس: در این بخش باید مشخص شود که زمان ارایه‌ی درس چند دقیقه را دربر می‌گیرد. حجم مطالب باید متناسب به زمانی باشد که برای هر درس اختصاص داده می‌شود.

• اهداف آموزشی: در این بخش باید مقاصد عینی درس که انتظار می‌رود در پایان دوره‌ی آموزشی تحقق یابند، بیان شوند.

• واژگان و اصطلاحات: در این بخش اصطلاحات و مفاهیم کلیدی هر درس به‌صورت جامع و مانع تعریف می‌شود.

• موضوع اصلی درس: پس از بیان مقدمات فوق، موضوع و محتوای اصلی درس ارایه می‌‌شود و همه‌ی ابعاد آن مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

• جمع‌بندی و نتیجه‌گیری: در این بخش ضمن بیان چکیده و گزیده‌ی مطالب درس، به نتیجه‌گیری آن اقدام می‌شود.

• منابع و مراجع: در این بخش منابعی جهت مطالعه و پژوهش بیش‌تر در پیوند به موضوع درس معرفی می‌شود.

• تامل و پژوهش: در این بخش عناوین و پرسش‌هایی در پیوند به موضوع درس مطرح می‌شود تا دانشجویان بر حسب علاقه و توانایی خود درباره‌ی آن به تامل و پژوهش بپردازند.

• آزمون و پرسش: در آخر، پرسش‌هایی درباره‌ی مطالب درس ارایه می‌شود تا دانشجویان بااستفاده از آن به خودارزیابی بپردازند و میزان یادگیری خود را سنجش کنند.

خاتمه

در مرحله‌ی بعدی، درسنامه‌های بازنویسی‌شده‌ی مضمون ثقافت در اختیار شورای سیاست‌گذاری قرار می‌گیرد تا آن‌ها را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد و پس از حصول اطمینان از کیفیت، جامعیت، صحت و موثریت آن‌ها، به‌تصویب شان اقدام ورزد.

در ادامه پیشنهاد می‌شود که درس‌نامه‌های مصوب با صدور یک مقرره‌ی الزامی از سوی وزارت تحصیلات عالی به دانشگاه‌های مختلف دولتی و غیردولتی کشور ارسال شود تا همه به‌صورت هم‌آهنگ، منابع و متونی یکسان را مبنای فعالیت‌های ثقافت‌آموزی خود قرار دهند و از استفاده‌ی درس‌نامه‌های غیرمصوب بپرهیزند و بدین‌گونه، زمینه‌ی ترویج و گسترش افراط‌گرایی را فراهم نسازند.