کلیشه­‌های تبعیض جنسیتی موجود در کتاب دری صنف دهم

الهام نجفی، مهرانه اسکندری، عصمت‌الله جعفری، مریم ملکزاده، سهیلا صبری و پریسا محمدی

در ادامه سلسله مقالات «کلیشه­‌های تبعیض­ جنسیتی» اینک گزارش کتاب دری صنف دهم ارایه می­‌گردد. روند پژوهش به گونه‌­ای بوده است که در دوره ابتدایی، تمرکز اصلی بررسی‌­ها بر بازنمایی جنسیت در الگوهای کمی کتب و در دوره متوسطه در کنار ویژگی‌­های کمی، توجه به کارکردهای مستتر و ابعاد معنایی عناصر کتب مبذول گردید. در دوره لیسه، نیز در کنار کمی ­سازی واقعیت‌­ها، کارکردهای پنهان محتویات در بستر فرهنگی-اجتماعی موجود به تحلیل گرفته می‌­شود. این مقاله نیز از دو بخش اصلی-نگاه کلی و تحلیل یافته‌­ها-شکل گرفته است.

نگاه کلی

در کتاب دری صنف دهم، تعداد شخصیت‌­های مذکر بدون تکرار 160 مورد و با تکرار 514 می‌­باشد. در حالی­‌که تعداد شخصیت‌­های مؤنث، بدون تکرار 10 و با تکرار 34 است. مؤلف کتاب مذکور یک زن اما زنان در سایر عوامل تهیه، صفر است، غایب اند. مثلا، یک مرد درکمیته ویرایش علمی و مسلکی، مرد دیگر در کمیته ویرایش زبانی، سه مرد در کمیته نظارت، 3 مرد در کمیته دینی، سیاسی و فرهنگی و دو مرد در طراحی کتاب دخیل بوده اند. در این کتاب 31 نمونه شعری وجود دارد که تنها دو نمونه از شاعران زن می‌­باشد. به علاوه، در کتاب مذکور 19 شخصیت تأثیرگزار معرفی گردیده اند که در میان آنان یک زن دیده می‌­شود. در کتاب 55 تصویر قرار دارد که از آن 22 تصویر مرد، 4 تصویر زن و 1 تصویر مختلط می‌­باشد. نمودارهای ذیل، کمیت کلیشه‌­های جنسیتی را به نمایش می­گذارد.

نمودار ذیل تعداد شخصیت‌­های مذکر و مؤنث را نشان می‌­دهد.

نمودار زیر شعر و تصاویر را به تفکیک جنسیت نمایش می­‌دهد.

تحلیل یافته‌­ها

مانند سایر کتب، در این کتاب نیز مصداق‌­های زیادی از کلیشه‌­های جنسیتی مشاهده می‌­گردد. کلیشه‌­ها به وفور در تقسیم کار جنسیتی، مشارکت اجتماعی، ایده­‌آل انسانی، ازدواج، روابط اجتماعی و قابلیت‌­ها دیده می‌­شود. الگوی تقسیم کار جنسیتی در این کتاب، سه مؤلفه اصلی را به نمایش می‌­گذارد:

 1) در این کتاب، نه تنها کار که نقش­‌ها به صورت تلویحی به دو دسته‌­بندی بیرونی و داخل خانه تقسیم گردیده است. در بیرون از خانه عموماً انسان‌­های مذکر و در درون خانه انسان­‌ها مؤنث دیده می‌­شود. در صفحه 47، زنانی دیده می‌­شوند که در حال قالین‌­بافی در درون خانه هستند. ممکن است این وضعیت با واقعیت موجود در جامعه سنخیت داشته باشد اما از کتاب آموزشی توقع می­رود بیش از اندازه در راستای تأیید کلیشه­‌ها حرکت نکرده، ذهنیت کودکان را به سوی ایده‌­آل‌­های عادلانه جهت دهد. در مقابل، مردان عموما در بیرون از خانه و مصروف مشاغل و یا فعالیت‌­های پردرآمد و با منزلت دیده می­‌شوند (صص 29، 105، 130 و 27).

 2) در این کتاب تقسیم کار و نقش تلویحاً با قابلیت­‌های فزیولوژیک انسان­‌های مؤنث و مذکر ربط داده شده است. به عنوان نمونه، در صفحه 30 مردی در حال جستجو در داخل کتاب است و در صفحه 105 انسان‌­های مذکر وضعیت مشابهی را به نمایش می­‌گذارد. این نمونه‌­ها ادعاها در مورد کیفیت‌­های مردانه را که یکی از آن­ها جستجوگری و اکتشاف است، تقویت می‌­کند. وضعیت مشابه در کتاب‌­های دیگر به ویژه دری صنف نهم نیز مشاهده می‌­گردد (ر.ج. نون، شماره 10).

 3). در این کتاب کلیشه‌­ای که مطابق آن مشاغل و فعالیت­‌های زنان بی­ ارزش تلقی می­‌گردد، مشاهده می‌­شود. مثلا در درس هفتم، آمده است:

«مرد چون رنج برد، گنج برد»

این مصرع به روشنی از این برداشت متعارف حمایت می‌­کند که اگر مردان از امتیازات بیش­تر در عرصه‌­های مختلف به ویژه بازار کار برخوردارند، مزدی است که در پی رنج شان به دست آورده اند. در حالی‌­که امروزه مطالعات مختلف نشان می‌­دهد که مشاغل زنان در عین کم ­درآمدی پرتکلف است.

در این کتاب تقسیمات جنسیتی سنتی در مشارکت اجتماعی نیز به روشنی مشاهده می­‌گردد. به عنوان نمونه، چنان که در نگاه کلی دیده می‌­شود، در کتاب 31 شعر آمده است که فقط دو نمونه از زنان است و یا در کتاب 19 شخصیت معرفی گردیده است که فقط پروین اعتصامی از زنان نمایندگی می­‌کند. دامنه مصداق‌­ها به عبادات نیز بسط می‌­یابد. در صفحه 4 تعدادی از مردان مشاهده می‌­گردد که در مسجد محل در حال ادای نماز جماعت هستند. در صفحه 105 دو مرد درحال فوتبال بازی کردن هستند و در صفحه 130 تیاتر نیز در اختیار مردان مشاهده می‌­گردد. در درس ماین (143) دو کودک مذکر در فضای عمومی اند که برای شان در مورد خطرات ماین اگاهی­دهی می‌­شود. درس تفاهم و همدیگری پذیری با داستانی شروع می‌­شود که مربوط به پسران است. درس هفتم کاملا به مردان بیرون از خانه می‌­پردازد. حضور مردان در دنیای سیاست نیز در این کتاب تقویت گردیده است. مثلا، در درس همدیگرپذیری و تفاهم (81) دستان دو مرد دیده می­شود که پایان نزاع و آغاز آشتی را رقم زده اند. این مسأله به ویژه در زمان کنونی که بحث صلح در حال تبدیل ­شدن به گفتمان غالب است، موضوعیت مضاعف می­‌یابد.

در گفتمان مردانگی سنتی ایده­‌آل انسانی مرد معرفی می­‌شود. طوری­‌که غالباً انسان مساوی به مرد تصور می­‌گردد. این تلقی در این کتاب نیز به صورت ضمنی تقویت می­‌گردد. مثلا درس هفتم (27) به پایگاه انسان اختصاص یافته است. چنان­که از عنوان پیداست، مسأله یا محور بحث پایگاه انسان است نه مرد، اما وقتی وارد محتوای آن می‌­شویم، به وضوح دیده می‌­شود که محور بحث انسان مذکر یا همان مرد است. شما به این سه بیت دقت نمایید:

«مرد عاقل ز لهو پرهیزد/زین چنین عمر عقل بگریزد
مرد چون رنج برد، گنج برد/مرغ راحت به باغ رنج پرد
به تمنا تو مرد ره نشوی/پاس خود دار که تبه نشوی»

ممکن است ادعا شود که در این بیت‌­ها مراد مردانگی است نه لزوماً مرد به عنوان انسان نر. سوال این است که چرا مردانگی؟ مگر غیر از این است که ایده­‌آل مرد/مردانگی است نه زن یا مخلوطی از هردو. اگر مردی بخواهد واقعا تعالی کند بایستی به مردانگی که ایده­‌آل مرد/انسان است برسد. اگر زنی نیز بخواهد تعالی کند، باز هم بایستی خود را به این ایده­آل نزیک سازد. این برداشت نگرش به انسان هیچ منافاتی با برداشت مردانگی سنتی از انسان ندارد.

در کتاب دری صنف دهم، درسی زیر عنوان عدالت اجتماعی (23) وجود دارد. در این درس نویسنده ضمن پرداختن کلیشه‌­ای به مسأله عدالت اجتماعی، دلسوزانه به این موضوع می­‌پردازد که آنانی که چند زن دارند نبایستی بین آنان بی‌­عدالتی کنند. در این درس به آیه 3 سوره نساء اشاره می­شود و از آن برای اهمیت و الزام دینی عدالت در بین زنان استفاده می­‌کند. مسأله اصلی پیش­‌فرض این بحث است. هر مخاطبی بدون در نظرداشت سطح علمی و ناخودگاه استنباط می­‌تواند که چندزنی به عنوان یک اصل مسلم پذیرفته شده و درس به مسائل پس از آن می­‌پردازد. این در حالی است که در جامعه ما مشکل اصلی و فوری چند همسری است. زیرا براساس شواهد تجربی، چندزنی لزوما به بی­‌عدالتی منجر می‌­شود. یعنی چندزنی ریشه مشکل بی­‌عدالتی و عامل بسیاری از خشونت‌­های خانوادگی است. لذا اگر قرار باشد تغییری در نگرش دانش­‌آموزان ایجاد شود، آن باید در مورد چندزنی باشد نه لزوماً الزامات اخلاقی پس از آن.

در این کتاب، روابط اجتماعی در لفافه برادری و خواهری تقلیل یافته است. در درس اتحاد و همدیگرپذیری، چنان تصویر می­‌گردد که صلح و آرامش اجتماعی ممکن نیست مگر این­‌که تمام افراد مناسبات شان در لفافه برادری مطرح کنند. این خلاف واقعیت است. چون در جوامع مختلف تجربه گردیده است که پذیرش کثرت و چندگانه بسیار بهتر از یگانه‌­گی می­‌تواند بستر را برای صلح و آشتی فراهم سازد. از طرفی، مناسبات دو جنس متفاوت را نیز در لفافه خواهربرادری طرح می­‌کند باز هم قابل بحث است.

نتیجه‌­گیری

هرچند مؤلف کتاب دری صنف دهم زن است، اما سایر عوامل تألیف تماماً مردان هستند. غالب شخصیت­‌ها، تصاویر و الگوها مرد هستند. به صورت کلی، کلیشه­‌ها در تقسیم کار جنسیتی، مشارکت اجتماعی، ایده­آل انسانی، ازدواج و روابط اجتماعی به وضوح دیده می‌­شود.

منبع

شریف، فرزانه (1396). دری صنف دهم. کابل: مطبعه معارف افغانستان.