گفت‌وگو با دکتور عبدالغفور آرزو نویسنده، پژوهشگر و ادبیات‌شناس معاصر افغانستان
سوال یکم: سهم افغانستان از«روز جهانی تساهل و رواداری» چیست؟
جواب: به دلیل مبارزه عملی با افراط‌گرایی، افغانستان مهم‌ترین سهم را در «روز جهانی تساهل و رواداری» دارد. تساهل یعنی نفی افراط‌گرایی.
سوال دوم: علت اساسی فقدان رفتار متساهلانه و وجود خشونت در جامعه ما چیست؟ از دیدگاه شما آیا مباهات به داشته‌های تاریخی، سنت دینی و ابیات عرفانی در این جغرافیا، می‌تواند راه نجات «امروز» را رقم بزند و یا به نسخه دیگری باید متوسل شد؟
جواب: پرسش دو بخش مهم دارد:
یک: علت اساسی فقدان رفتار متساهلانه و وجود خشونت در جامعه ما عدم توسعه‌یافتگی است. در سیر تاریخ جغرافیای سیاسی افغانستان به جای فرصت تعامل و نهادینه‌ساختن فرایند تکامل یک تهدید بوده است. جنگ‌های پیوسته با مهاجمان رنگارنگ شرقی، غربی و منطقه‌ای دال بر این واقعیت تلخ است؛ این واقعیت تلخ در عرصه داخلی ره‌آوردی جز استبداد و انسداد سیاسی نداشته است.
دو: هرگز مباهات به داشته‌های تاریخی، سنت‌های‌اجتماعی، قرائت‌های متصلّب و ادبیات عرفانی در این جغرافیا، نمی‌تواند راه نجات «امروز» را رقم زند. در جنگ سنّت و تجدد باید سنت‌های اجتماعی را با توجه به بافتار و ساختار فرهنگی جامعه متحول ساخت. هرگونه سنّت‌ستیزی و در سنّت‌ماندن، جامعه را غریزه‌ای می‌سازد. خشونت از جنس غریزه است نه عقلانیت. با ترویج فرهنگ و فراست «متساهلانه» می‌توان چالش‌های جامعه پیشامدرن را مدیریت کرد. چون تساهل ربط وثیق با معرفت عارفانه‌ی دینی دارد، باید به‌سازی و نوسازی معرفت عارفانه پرداخت. فراموش نباید کرد که جان‌مایه مدنیت تیموریان هرات در قرن نهم، معرفت عارفانه دینی است. با معرفت عارفانه می‌توان در حوزه درون‌دینی با افراط‌گرایی و تفریط‌گرایی مبارزه کرد. مقوله فربه تساهل را از چنین چشم‌اندازی باید تبیین و تأویل کرد و مبانی جامعه‌شناختی آن را برجسته ساخت.
سوال سوم: برای ترویج فرهنگ تساهل و مدارا و مبارزه با پدیده تندروی، به ویژه تندروی دینی، نهادهای ملی از جمله دولت، رسانه‌ها، جامعه مدنی، دانشمندان و نهادهای علمی چه کار درخوری انجام داده است؟ آیا کارکرد این نهادها بسنده و مطلوب بوده است؟ چه کارهایی باید انجام شود؟
جواب: دانشمندان با کارهای پژوهشی و تولید فکر و فرهنگ مبانی ترویج فرهنگ تساهل و مدارا را به تناسبی پی‌افکنده اند، اما هرگز کافی نیست. عدم حمایت دولت از مؤلدان فکر و فرهنگ مهم‌ترین عامل بازدارنده است.
با احترام به نهادهای مدنی باور دارم به دلیل عدم درک دقیق جامعه‌شناختی افغانستان، در فضای فقدان حدّ اکثری طبقه، متوسط مبانی فرهنگی مغرب زمین را ترویج کرده اند. دموکراسی خواست طبقه‌ی متوسط است. ذهنیتی که پای‌بست عینی نداشته باشد، بحران‌زا است. در یک کلام، هرگونه شتابزدگی، چالش‌های جامعه‌ی پیشامدرن را برافروخته می‌سازد. تاریخ معاصر افغانستان مملو از شتابزدگی و حرکات دراماتیک است.
پس از کنفرانس بن (۲۰۰۱م) فرایند دولت‌سازی در افغانستان با معادله (دموکراسی+ آزادی= دولت) -که فارمول متناسب با جامعه غربی است- آغاز شد، که نتیجه ملموس آن نیاز به توضیح ندارد. نگارنده با تأمل بر ساختار و بافتار جامعه افغانستان بر فارمول (عدالت+ شایسته‌سالاری= دولت) باور دارد.(جهت معلومات بیشتر ر.ک به: دکترین سیاست خارجی و سیاست‌های راهبردی، به همین قلم)
سوال چهارم: شماری از پژوهشگران ریشه‌های خشونت و منازعات درازمدت در افغانستان را در: قرائت‌هایی از اسلام سیاسی، استخبارات منطقه‌ای و قرائت جهان گسترانه از شریعت اسلامی می دانند، دیدگاه شما در این زمینه چیست؟ کدام یک از مولفه‌ها و مفاهیم ذکر شده نقش کلیدی در تولید و گسترش خشونت و جنگ در جامعه ما را دارد؟
جواب: بیشترینه عوامل بر شمرده‌شده نقش بحران‌زا داشته و دارند. باید بین علل، عوامل و دلایل تفکیک کرد تا ریشه‌های خشونت و منازعات درازمدت را دریافت.
– چالش‌های جوامع پیشامدرن وجه علتی دارد؛
– کنش‌های استخباراتی و جنگ‌های نیابتی مبتنی بر علل است؛
– فقدان مدیریت سالم و واقع‌بینانه سیاسی و عدم توسعه‌یافتگی را با روش استدلالی واقع‌گرایانه می‌توان برجسته کرد.
سوال پنجم: از دید شما بهترین الگو برای حل منازعات در افغانستان، چه می‌تواند باشد؟
جواب: پرسش سختی است. نمی‌توان در یک جمله نمادین پاسخ داد. تفکیک ریشه‌های خشونت و منازعه به علل، عوامل و دلایل( ر.ک: پرسش چهارم) می‌تواند راه‌گشا باشد. چالش‌های علتی مدیریت خاص خود را می‌‌طلبد؛ عوامل منازعه و خشونت نیز. یک نسخه برای همه بیماری‌های مزمن تاریخی و عینی نمی‌توان تجویز کرد.
سوال ششم: برای بسترسازی فرهنگ رواداری و مدارا در جامعه و نیز مبارزه با افراط گرایی، جنگ و خشونت چه اقدامی صورت گیرد؟ نسخه بدیل از دید شما در برابر خشونت و تفکر افراطی چیست؟
جواب: در پرسش چهارم و پنجم بدان پاسخ داده شده است.
سخنرانی دکتور عبدالغفور آرزو؛ یکی از مهمانان سخنران برنامه هشتم گفتمان تساهل و مدارا در دانشگاه کابل