سید حسین اشراق
جا دارد برای مطالعه و تحلیلِ عوامل بازدارندۀ صلح و توسعه، تلاش های ویژه و دوامدار صورت گیرد تا در گفتگو های مربوط به “حوزۀ عمومی” همچون پشتوانۀ نظری برای روشنگری های اجتماعی به کار گرفته شوند.
امروزه افراط گرایی به معضل جدی در زمانۀ ما و کشور ما مبدل شده است، پدیدۀ که در حوزه های متنوع معطوف به “خود مرکز پنداری” و انکارِ “دیگری” است، همچنان گفتگو را بی ارزش می انگارد و حقیقت را همچون شیء در انحصارِ خود تلقی می کند، در این صورت است که “کیستی” آدمی به “چیستی” او فرو کاسته می شود و با دامن زدن به تبعیض، فضای فرهنگی جامعه آلوده و دچارِ تنش می گردد.
افراط گرایی در حقیقت، قرائتِ حداکثری از باور هایی است که برای “دیگری” ارزش قایل نیست و اصلِ “بینامتنیت” را به رسمیت نمی شناسد، به همین جهت است که سلسلۀ کشفِ جهان های متون را با چالش روبرو می کند و آموزۀ “معنا در سلسلۀ دال‌های شناور” را با جزمِ تک معناییِ مفاهیم پاسخ می گوید.
افراط گرایی پدیدۀ جدیدی نیست، از گذشته های دور این پدیده موجبه های ناخرسندی تمدن بشری را فراهم نموده و بر رنج بشریتِ آرزومندِ صلح و مهربانی افزوده است، اما امروزه این رویکرد به گونۀ پیچیدۀ در برابرِ حقِ توزیع مساوی صداها در افق مفهومی، چالش ایجاد می کند و اصلِ تکثرِ فرهنگ ها را با موانع پیشداوری داستانِ کلان روایت، جوهرگرایی و بنیادگرایی روبرو می نماید، افزون بر آنها، مطلق گرایی ای معطوف به هویت سازی بی مدارا را در کانونِ توجه خود قرار داده و گذشته گرایی و دستیابی به سلطه را جزو مقدسات به شمار می آورد.
افراط گرایی زمانی به خطرِ واقعی مبدل می شود که لباس تقدس بر تن می کند و با سِلاح تکفیر برای تصفیۀ حساب در برابرِ حریف و رقیب اش قرار می گیرد، جزم اندیشیِ که بر امتناع از گفتگو اتکاء می نماید، دیگر ناپذیری و خشونت گرایی را ترویج می کند و غلبة قرائتِ خودی به عنوانِ دالِ نهایی را در اولویت قرار می دهد.
مشکلِ نهایی تلقی نمودنِ قرائتِ یکسان انگارِ افراط گرایی، وقتی چهرۀ ناروادارِ خود را نشان می دهد که قرائت کننده، ذهن و جان خویش را در برابرِ سایرِ دلالت ها مانندِ دلالتِ عقلی و استدلالی ببندد و دلالتِ موردِ نظرِ خودش را نیز به سطحِ دلالتِ ظاهری، نقد ناپذیر و غیرِ قابلِ تفسیر فرو بکاهد، رویکردی که قلمرو های جداگانۀ “واقعیت- اندیشه” را مفروض گرفته و چنین می پندارد که اندیشه های خودی در تطابق تام با جهانِ “واقع” قرار دارد.
افراط گرایی امروزه واردِ مرحلۀ جدیدی شده است، اگر دیروز با خارج شدن از دایرۀ فرهنگِ سمحه وسهله بخش های از متنِ اجتماعی تمدنِ ما را دچارِ مشکل می نمود و فقه وکلام و حدیث را به ابزارِ خشونت مبدل می کرد، اما تبدیل شدنِ فرهنگ و اخلاق به ایدئولوژیِ دیگر ستیز این وضعیتِ ناهنجار را بوجود آورده است تا خِرَد انتقادی با سرکوب روبرو گردد و مفهوم همزیستی فرهنگ ها به رؤیا مبدل شود.
کارکردِ عمدۀ ايدئولوژي های افراطی تقویتِ برساختنِ هویت برای یکسان سازی است و مرزگذاری های خونین و بنیادین میانِ “خودی” و “دیگری” را بوجود می آورد، مرز گذاری که نوعی توهمِ “همه یا هیچ” را در برابرِ منطقِ كنشِ متقابل قرار می دهد و ستیزه های ناشی ازآن، جامعۀ ما و جوامع دیگر را با بلای بازگشتِ تنقیح ناشده به گذشته روبرو می کند.
امروزه گروه های مدعی بازگشت به گذشته، فاجعه بار شده اند، آنها با خوانشِ ویژۀ که از دین دارند به هیچ هنجارِ عقلانی پایبندی نشان نمی دهند، به سادگی به کشتار اقدام می کنند و با خشونت و قساوت بر جان و مالِ مردم مسلط می شوند، جا دارد بستر ها، زمینه ها، عوامل و پیامد های افراط گرایی به بحث گرفته شوند و مبانی نظری آن در برابرِ موج هایی از نقد قرار گیرند.
بشریتِ متمدن مخصوصاً مردمانِ منطقۀ ما و کشور ما نیازِ جدی به این دارند که نوعی فلسفة میان فرهنگی را در محورِ تعامل با یکدیگرِ شان مهم بیانگارند، تا از این طریق فضای معطوف به تغییرِ تاریخی در جهتِ خلقِ فرهنگ جدیدِ دیالوگِ احترام آمیز میانِ مشرب های مختلف شکل بگیرد و توسعه پیدا کند، و این میسر نیست مگر اینکه برنامه های فرهنگی- آموزشی و همچنان ترجیح دادن به توسعۀ انسانی و اجتماعی را در کانونِ توجه شان قرار دهند، ضرورتِ جدی احساس می شود تا نصاب و متود های آموزشی، پژوهش در حوزۀ علوم انسانی و شیوه های تربیتی ما موردِ بازاندیشی قرار گیرند و متحول شوند، به گونۀ که محصولِ آن تعادل و تعامل باشد، روندی که موازنه میانِ عقلانیت و معنویت را توجیه نماید و خِرَد دیگر پذیر را در کانونِ مفاهمه برای توسعۀ اجتماعی و امنیت انسانی قرار دهد.
برای رسیدن به این هدف می توان ترکیبی از دستاورد های بشری را موردِ استفاده قرار داد، کلام خِرد گرا، آزاد اندیشی عرفانی، روشن اندیشی فلسفی و پارادایم علوم اجتماعی انتقادی می توانند منابعی مناسبی برای تلطیف فضای فرهنگی جامعۀ ما باشند، در غیرِ آن با شیوه های سنتی و رویه های سخت افزاری نمی توان پاسخی برای جان های آشتی جو پیدا کرد و بدیل افراط گرایی را بوجود آورد.
پیشنهاد ما برای جلوگیری از موج های افراط گرایی و خشونت های ناشی از آن، پارادایم فرهنگی- اخلاقی است، می باید بر آموزه های خِرَدگرایی و ارزش های عرفانی سرمایه گذاری کرد تا سموم عاطفیِ بوجود آمده در وجدان اجتماعی ما زدوده شود و اعتدال به مثابۀ بسترِ معقولِ منش وکنشِ نسل ما جایگاهِ شایستۀ خود را به دست آورد، در رابطه با این امرِ مهم، دولت ها و مراکزِ علمی، آموزشی، فرهنگی و رسانه ها در کشورِ ما و نیز منطقۀ ما مسئولیت دارند تا راهبرد های آینده نگرانه در زمینۀ تغییراتِ فرهنگی- اجتماعی را در کانون توجه شان قرار دهند، زیرا از طریقِ ارائۀ الگو های برترِ فرهنگی- اجتماعیست که بستر های افراط گرایی تضعیف می شوند و فرهنگِ اعتدال از جایگاهِ ارزشمندی در حافظۀ جمعی ملت ها برخوردار می گردد، در غیرِ آن چشم اندازِ فردا امیدآفرین نخواهد بود.
اینک که در آستانة جشن یکساله‌گی “گفتمان تساهل و مدارا” قرار داریم، آرزومندم از طریقِ “سلسله برنامه های علمی- فرهنگی پیرامون اعتدالگرایی” و رسالة “گفتمان تساهل و مدارا” تحلیل های مربوط به پیشفرض های افراط گرایی، ابعادِ کلامی، تفاوتِ افراط گرایی با جنبش های رهایی بخش، افراط گرایی و ستم جنسیتی، اثراتِ روانی افراط گرایی را دانشمندان محترم کشور به گونة روشمند ارائه نمایند تا جنبه های متنوع تندروی بیشتر از پیش شکافته شود و افکارِ عمومی در رابطه با ویرانگری های ناشی از آن روشنتر گردد، افزون بر آن انتظار می رود همانگونه که آسیب های افراط گرایی شناسایی می شود راه حل هایی نیز پیشنهاد و ارائه شوند و سرانجام گفتگوهای سازندۀ که رخ می دهند الگویی برای مکالمه و مفاهمۀ فعالان عرصۀ فرهنگی- روشنفکری را بوجود آورد، تا از یک سو گفتمانِ روشنفکریِ نفی نفرت در همۀ ابعادِ آن تقویت گردد و از جانبِ دیگر زمینه هایی برای بسیج افکارِ عمومی در جهتِ پرهیز از خشونت گسترش پیدا نماید.
جا دارد این نکته را نیز متذکر شوم که افراط گرایی با وجودِ آن که از زمینه های فرهنگی و اجتماعی ادیان، مذاهب، نژاد ها و اقوام استفاده می برد، اما واقعیت این است که این پدیده نوعی آسیب اجتماعی است که حتا خاستگاه های خودش را نیز متضرر می نماید، افزون بر آن استفادۀ ابزاری از گروه های افراطی بواسطۀ برخی دولت ها و قدرت ها امرِ نکوهیده و بیانگرِ بد سِگالی آنهاست، آنها برای رسیدن به هدف های خود خواهانه و منفعت های مادی، تقابل با ارزش های معنوی و هنجار های تمدن بشری را در پیش گرفته اند، جا دارد جهتِ افشاء آ نها و جلوگیری شان از ددمنشی در برابرِ وجدان جامعۀ بشری، تلاش های گستردۀ صورت بپذیرد و تعهداتِ جدیدی بوجود آورده شود.
در این شرایط مبارزه با بلای خانمان سوزِ افراط گرایی عزم ملی، منطقوی و بسیج جهانی را با کیفیت جدیدِ آن طلب می کند، کیفیتِ جدید همین است که اصل را بر تغییرات در شیوه های آموزشی و فرهنگی و گسترده نمودنِ ارزش های معنوی و اخلاقی بگذاریم و مبارزۀ فعال با عواملِ ایدئولوژی های برتری طلب را نیز در پیش بگیریم، در این صورت است که از یکسو به شیوه های نرم افزاری اهمیت اساسی داده شود و از سوی دیگر رویه های سخت افزاری نیز در هماهنگی با آن و به گونۀ چند بعدی ژرفا و پهنا پیدا کند، در غیرِ آن شیوه های یکسویه و تاکتیکی مشکل اساسی افراط گرایی را مرفوع نخواهد توانست.
امیدواریم همۀ ما سهم خویش را در امرِ پرهیز از خشونت اداء نماییم و برای بازتابِ پیام های خِرَدگرایی، دیگرپذیری و به رسمیت شناسی تفاوت، بیشتر از پیش مساعی به خرج داده و همنوا با حضرت بیدل بگوییم:
درِ مشرب زن و از قیدِ مـــــــــــــــذاهب بگریز
عـافیت نیست در آن بزم که سازش جنگ است